Współczesna historia miasta Podgórza wiąże się z pierwszym rozbiorem Polski, kiedy to Kraków stał się, w roku 1772, miastem granicznym z monarchią Habsburgów. W dniu 23 lutego 1784 roku cesarz Józef II podniósł nadwiślaną osadę do rangi wolnego, królewskiego miasta. Nadał mu szereg przywilejów, tworząc organizm konkurencyjny dla starego Krakowa. Wkrótce po tym mieszkańcy Podgórza byli dwukrotnie bogatsi od Krakowian, a miasto rozwijało się bardzo prężnie. Decyzja cesarska była podyktowana względami politycznymi. Po pierwszym rozbiorze, Kraków, nie dość, że stał się miastem granicznym to stracił możliwość panowania nad szlakami handlowymi, głównie solnym prowadzącym do Wieliczki i Bochni. Gwoli prawdy historycznej, należy nadmienić, iż Podgórze nie zostało lokowane od podstaw, na podmiejskim pustkowiu. Miejsce to zamieszkiwano już od średniowiecza, a wiek XVI przyniósł szereg rozwiązań urbanistycznych, w tym zabudowę murowaną skupioną przy ulicy Józefińskiej i późniejszym rynku. Cesarz, miał więc szlak przetarty i nie zaczynał od przysłowiowego zera.
Centralny plac miejski, będący głównym targowiskiem wytyczono u podnóża wzgórza Lasoty. Już plan miasta pochodzący z 1798 roku uwzględnia obecny rynek i siatkę ulic. Dni targowe wyznaczono na wtorek i piątek, wówczas miejsce to niezwykle ożywało, a kupcy podążali tu z Wieliczki, Bochni, Kalwarii, a nawet terenów Czech i Węgier, często omijając Kraków. Handel na rynku zanikł dopiero w roku 1917 kiedy wokół placu wprowadzono linię tramwajową.
W uniwersale cesarskim, czyli akcie lokacyjnym miasta, znalazło się zapewnienie o powołaniu miejskiej parafii. Niestety tej jednej obietnicy nie realizowano przez 42 lata, powołano ją dopiero 19 kwietnia 1818 roku. Jednak nie wiązało się to z budową kościoła. Podgórzanie modlili się w niewielkiej kaplicy znajdującej się w budynku rządowym, w pomieszczeniu, gdzie wcześniej znajdował się magazyn mundurów.
Budowę niewielkiego kościoła, klasycyzującego w swej formie, ukończono dopiero w 1932 roku. Świątynia ta okazała się być zbudowana wadliwie i już na początku XX stulecia pojawiła się konieczność rozebrania jej. Do dziś jedyną pamiątką po starym kościele jest wznosząca się na tyłach nowej świątyni murowana dzwonnica z 1879 roku.
Kościół świętego Józefa.
Świątynia góruje, nie tylko nad samym placem rynkowym, ale nad całą okolicą. Obecny kościół powstał w latach 1905- 1909. Sama strona ideologiczna świątyni ma nawiązywać do katedr francuskich i niderlandzkich, kościołów narodowych, na których fasadach znajdują się posągi władców oraz świętych zrodzonych przez dany naród. Z tego też powodu na fasadzie podgórskiego kościoła znajduje się znaczna ilość rzeźbionych postaci. Są to Święci Polscy. Do świątyni prowadzi, trójarkadowy portyk. Ponad nim znajduję się ostrołukowe okno flankowane dwiema wieżyczkami, których hełmu wieńczą sterczyny. Ponad filarami portyku, na konsolach ustawiono cztery postaci świętych. Patrząc od lewej, dostrzegamy: Suna królewskiego – świętego Kazimierza Jagiellończyka, profesora Akademii Krakowskiej świętego Jana Kantego, siostrę księcia senioralnego Bolesława Wstydliwego – błogosławioną Salomee, która odrzuciła koronę węgierską, oraz świętą Kingę, małżonkę tego samego księcia. Powyżej, tuż przy oknie, odnajdujemy świętego Jana Pawła II i świętego biskupa Zygmunta Szczęsnego – Felińskiego. W niszach wież umieszczono, od frontu, świętych Piotra i Pawła, symbolizujących uniwersalizm kościoła, zaś po bokach patronów Polski : świętych Stanisława i Wojciecha. Autorami rzeźbiarskiej ikonografii fasady są Stanisław Wójcik i Jan Tombiński.
Nad głównym wejściem, znajdującym się w centralnej arkadzie portyku znajduje się tarcza z herbem Sas, odnoszącym się do architekta świątyni i łacińską sentencję : ”sustine”: co znaczy podtrzymuj, nie pozwól upaść.
Więcej: https://krakow-przewodnik.com.pl/krakowskie-zabytki/kosciol-sw-jozefa-na-podgorzu/
Sprzed kościoła świętego Józefa ruszamy w kierunku wschodniej pierzei podgórskiego rynku.
Dom nr 4
Piętrowa kamienica, powstała w roku 1872, o czym informuje data zamieszczona na przyczółku. Mimo wielu ingerencji architektonicznych zachowała swój oryginalny styl w duchu klasycyzującym. Pierwotnie budynek należał do Katolickiego Cechu Zbiorowego na Podgórzu. Wspomniany przyczółek znajduje się od strony ulicy Rękawka.
Dom nr 3
Jeden z mniej ciekawych architektonicznie budynków przy rynku. Obszerny gmach powstał w 1888 roku z połączenia dwóch wcześniejszych kamienic. Wkomponowanie w jego fasadę elementów z różnych epok nadało mu bezstylową formę. Kolejne, niekorzystne, zmiany miały miejsce po 24 stycznia 1924 roku, kiedy dom nabyli rękodzielnicy. W czasie wojny mieściła się tutaj siedziba firmy Madritsch należąca do Juliusza Madritscha, który pomagał wielu Żydom, wydając sfabrykowane karty pracy, dzięki nim można było uniknąć przesiedlenia lub obozu w Oświęcimiu. Firma zajmowała się produkowaniem umundurowania dla okupanta.
Dom nr 2
Powstał równolegle do sąsiadującego ratusza, czyli w latach 1844-1845. Również otrzymał klasycystyczną fasadę, którą utracono w wyniku licznych przebudów.
Dom nr 1. Ratusz Podgórski.
Jest to drugi ratusz Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza. Zbudowano go w latach 1844-1854. We wnętrzu zachowało się wiele elementów oryginalnego wyposażenia np. wyposażenie sali Rady Miasta Podgórza.
Na szczycie fasady znajduje się herb miasta Podgórza. Budynek zachował w pełni swoją klasycystyczną szatę. W czasie II wojny światowej mieściła się tutaj siedziba Rady Żydowskiej – Judenrad. Organizacja była postawiona przed niezwykle trudnym zdaniem. Musiała odpierać lub łagodzić rozkazy nazistowskiego- niemieckiego okupanta, organizować pracę dla ludności żydowskiej i podejmować opiekę nad bezdomnymi, biednymi i chorymi. Pierwszy przewodniczący rady Marek Bieberstein został skierowany do obozu w Płaszowie, za pomoc rodakom i wydawanie fałszywych zaświadczeń pracy w czasie masowych wysiedleń w roku 1940. Obecnie mieści się w nim Wydział Architektury i Urbanistyki Urzędu Miasta Krakowa oraz biuro i siedziba Rady i Zarządu Dzielnicy XIII Podgórze.
Przechodzimy przez ulicę Limanowskiego. Właśnie w tym miejscu, w czasie funkcjonowania krakowskiego getta czyli od marca 1941 do marca 1943 znajdowała się jedna z 4 bram prowadzących do Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Tą bramą wjeżdżał tramwaj linii nr 3, którym poruszali się wyłącznie Polacy i Niemcy (w oddzielnych wagonach), i który nie miał prawa zatrzymywać się na terenie getta.
Dom nr 14. Dworek pod Białym Orłem.
Jest to pierwszy ratusz Wolnego, Królewskiego Miasta Podgórza. Budynek powstał jako dom mieszkalny w początkach XIX wieku i został zaadaptowany na cele magistratu (działającego tu do roku 1854, kiedy po ukończeniu regulacji Rynku Podgórskiego wybudowano nowy Ratusz). Od 1946 roku mieścił się w tym budynku Zakład Witrażów i Oszkleń Braci Paczków. Obecnie znajdują się w nim mieszkania, sklepy oraz punkty usługowe.
Dom nr 13. dom Pod czarnym Orłem.
Powstał z końcem XVIII wieku i przeznaczony był na winiarnię i zajazd, w którym zatrzymywali się jadący z Wieliczki i z Bochni, a nawet z Ukrainy. W lipcu 1829 roku spędził tu, swoją ostatnia noc w Krakowie, Fryderyk Chopin, który wyjechał następnie przez Izdebnik i Cieszyn d o Wiednia.
Dom nr 12. Dom pod Jeleniami
Zabudowa, jako jednopiętrowa powstała w końcu XVIII wieku. Nakryta była mansardowym dachem, otrzymała formy klasycystyczne. W roku 1924 nadbudowano drugie piętro, całkowicie zmieniając sylwetkę budynku. Kolejne zmiany budynek przeszedł dziesięć lat później, w 1934 roku. Nazwa pochodzi od figur dwóch jeleni, mających wspólną głowę i szyję, znajdujących się w narożu domu. W wieku XIX mieścił się tutaj zajazd, w którym w 1846 roku mieszkał dyktator powstania listopadowego – generał Józef Chłopicki.
W narożu ulicy Limanowskiego i Brodzińskiego znajduje się kamienica, której początki są starsze niż lokacja Podgórza. Mimo, iż w attyce umieszczono datę 1898, to potwierdza ona, jedynie, przebudowę domu przez nadanie trzeciego piętra.
Przechodzimy do zachodniej pierzei rynku i zwiedzamy ją, począwszy od ulicy Limanowskiego.
Dom nr 11.
Budynek powstał w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia i przez długie lata pełnił funkcje zajazdu. Otrzymał wówczas szatę późnego baroku, z łamanym, polskim dachem i półkolistym frontonem na osi elewacji. Niestety architektura ta nie przetrwała. W roku 1928 nadbudowano kolejne piętro, niszcząc sylwetę domu, co nastąpiło z inicjatywy ówczesnego właściciela – kupca Władysława Żurka. Wówczas, na parterze domu mieścił się, znany w Podgórzu i Krakowie, salon hurtowej sprzedaży mebli.
Dom nr 10-9
Pochodzi z końca XIX wieku ustawiony na miejscu wcześniejszej, pierwotnie drewnianej zabudowy. Gmach w stylu historyzmu łączy w sobie cechy neobarokowe i neorokokowe.
Dom nr 8
Podobnie jak sąsiedni powstał w końcu XIX stulecia pełniąc role typowej kamienicy czynszowej z lokalami usługowymi usytuowanymi na parterze.
Dom nr 7.
Nowoczesny blok ustawiony wybudowany w latach sześćdziesiątych XX wieku. Dopełnił zabudowę placu rynkowego z całkowitym pominięciem jego wartości historycznej. Niestety czasy PRL nie uwzględniały takich niuansów, co było wypadkową antyburżuazyjnej ideologii. Wśród gmachów posiadaczy i kamieniczników należało wstawić tak zwaną plombę, podkreślającą nową ideologię.
Dom nr 6
Jest to najstarszy budynek po tej stronie podgórskiego rynku. Powstał w 1894 roku i od tej daty rozpoczęła się zabudowa tej pierzei.
Kończąc wycieczkę po rynku miasta, które dopiero w roku 1915 zostało wcielone w granice Krakowa, spójrzmy jeszcze w kierunku ulicy Limanowskiego. W centralnym miejscu placu, od momentu powstania rynku znajdowała się zadaszona studnia. Pogórze nie posiadało linii wodociągowej. Praktykowano studzienny pobór wody. Studnia miejska, funkcjonowała więc do momentu założenia wodociągów, co nastąpiło dopiero w okresie włączenia miasta w obręb Krakowa. Pod koniec XX wieku w miejscu studni postawiono betonową fontannę o niefortunnej aranżacji. Zmieniono ją dopiero po przeprowadzeniu całościowego remontu placu przeprowadzonego w latach 2014-2015.