Jest to jedna z czołowych budowli pałacowych Krakowa i jedna z najlepiej rozpoznawalnych z tych, które stoją przy krakowskim rynku. Obszerna rezydencja powstała w pierwszej ćwierci XVIII wieku, i nastąpiło to, prawie, przez przypadek. Obecna zabudowa powstała z pierwotnego pałacu spiskiego i Kamienicy Schedlów. Przyjrzyjmy się historii pałacu powstałego z połączenia dwóch kamienic.
Dawny Pałac Spiski
Budynek powstał w XIII wieku, jako dwukondygnacyjny z trzema pomieszczeniami na każdym piętrze i już od początku stanowił jedną z większych przyrynkowych realności, a wynikało to z nieproporcjonalnej wielkości działki lokacyjnej, która pozwalała, od samego początku na wzniesienie rezydencjonalnego gmachu. Już w kolejnym stuleciu posiadał trzecie piętro. W latach 1535- 1579 należał do rodziny Maciejowskich. Koniuszy Koronny Kasper Maciejowski przeprowadził renesansową modernizację budynku. Niestety, zubożała rodzina Maciejowskich zastawiła dom. Został on odkupiony przez burgrabiego i żupnika krakowskiego – Sebastiana Lubomirskiego, wraz ze starostwem na Spiszu. Od tego momentu określany był Pałacem Spiskim. W rękach magnackiej rodziny do początków XVIII wieku.
Kamienica Schedlów
W wieku XIII na wytyczonej parceli powstał dom z kamienia ciosanego, na planie kwadratu, z szeroką bramą w fasadzie, której relikty zachowały się w piwnicach budynku. Na przełomie XIV i XV wieku dobudowano drugie piętro oraz rozbudowano majętność w głąb działki lokacyjnej. Kamienica była z reguły własnością rodzin mieszczańskich. W XVI wieku należała do patrycjuszowskiej rodziny Bethamanów, potem do kupca sukiennego – Stanisława Frezera, później rajcy miejskiego – Jakuba Cymermana. W latach 1709- 1735 nowi właściciele – rodzina Łodzińskich – nie zajmowali się budynkiem i nawet go nie zamieszkiwali. W roku 1726, w wyniku postępującego zaniedbania kamienica się zawaliła. Działka została włączona w obręb nowego pałacu spiskiego.
Zabudowa rezydencjonalna
Scalone budynki rozbudowano dla wojewody krakowskiego Teodora Konstantego Lubomirskiego w roku 1735. Wówczas powstała największa rezydencjonalna budowla rynkowa. W wielkiej Sali balowej zaczęto prowadzić namiastkę teatru. W końcu stulecia pałac przeszedł w ręce książąt Massalskich, a potem należał do Tadeusza Czackiego. W 1799 gmach zakupił starosta brzegowski – Jacek Kluszewski – uważany za twórcę krakowskiego teatru. Już od 1787 wystawiano tutaj sztuki polskie i niemieckie oraz przedstawienia cyrkowe. Po przejęciu Krakowa przez Austrię pałac przejął gubernator Galicji Zachodniej – Wacław Margelik, a później jego następcy. Ten sam Margelik, na wieść o szykującej się polskiej demonstracji uciekł konno z pałacu, krzycząc, że jest ścigany przez polski pułk Ruchawka. W dniu 9 sierpnia 1796 r. zamieszkał w pałacu książę Auersperg, delegat rządu austriackiego do odebrania przysięgi od obywateli krakowskich. Jego uroczysty przejazd przez Rynek Główny uwiecznił malarz Michał Stachowicz Na jego obrazie przedstawiony jest także ówczesny wygląd rezydencji. Po 1847 roku dawną rezydencję Lubomirskich adoptowano dla potrzeb władz austriackich- komisji gubernialnej i rządu krajowego. W latach 1868- 1903 w gmachu mieściły się siedziba starostwa i Delegatura Namiestnictwa. W ręce Lubomirskich rezydencja powróciła w roku 1877 kiedy to zakupiła ją księżna Cecylia z Zamoyskich Lubomirska. Wówczas wprowadzane zmiany przyczyniły się do wprowadzenia życia miejskiego w pałacu. W 1905 powstało gimnazjum żeńskie imienia Królowej Jadwigi, w 1908 Galicyjski Klub Samochodowy, który skupiał ówczesnych posiadaczy automobili, a było ich około czterdziestu. W latach 1909- 1919, w niewielkiej przybudówce działało pierwsze krakowskie kino: Kineton, a od 1910 redakcja- Ilustrowanego Kuriera Codziennego. W 1913 roku przeprowadzono modernizację pomieszczeń parteru zgodnie z projektem Ludwika Wojtyczki i Kazimierza Wyczyńskiego. Właściciel firmy „Hawełka” przeniósł tu sklep kolonialny „Pod Palmą” i urządził restaurację. Ze sklepu zachowało się oryginalne wyposażenie, zaś w restauracji sala Tetmajerowska, z polichromią Włodzimierza Tetmajera przedstawiająca ilustrację do mickiewiczowskiego „Pana Twardowskiego”. W restauracji „U Hawełki” spotykała się elita artystyczna dwudziestolecia międzywojennego, wystawiano spektakle satyryczne zatytułowane „Kukiełki u Hawełki”, do których Magdalena Samozwaniec pisała teksty.
Po przeniesieniu biur starostwa, w 1902 r. górne piętra gmachu zajęło gimnazjum żeńskie, które działało tam do 1939 r., kiedy to zostało usunięte przez niemieckie władze okupacyjne. W 1945 r. cały pałac przejęły na swoją siedzibę związki zawodowe. Wielokrotne przebudowy i częste zmiany właścicieli doprowadziły do tego, że Pałac Spiski utracił wiele ze swojego dawnego reprezentacyjnego wyglądu.
Przed Pałacem Spiskim , do początku XIX wieku, stał kamienny pręgierz. To pod nim wymierzano publiczne kary chłosty i piętnowano drobnych złoczyńców. Ulicą Sławkowską wyganiano z miasta dziewki wszeteczne i skazanych na banicję. Tutaj wykonywano wyroki cenzury kościelnej. W 1625 roku karę chłosty wymierzono drukarzowi Andrzejowi Piotrkowczykowi, który wydał dzieło Jana Brożka „Gratis”, a cały nakład dzieła spalono. Pręgierz rozebrano, a niejaki Wincenty Darowski, sekretarz Senatu Wolnego Miasta Krakowa zabrał go i ustawił jako cokół dla przydrożnej świętej figury w Mydlnikach.
Przed samym pałacem znajduje niewielka studzienka. To przy niej podpalił się Walenty Badylak, który tym samym w roku 1980 zaprotestował przeciw zatajaniu zbrodni katyńskiej.