Niewielki kościółek przy ulicy Szpitalnej. Od prawie dwóch stuleci pod opieką zakonu Duchaczek. Jego niepozorna fasada wychodzi przed lico mieszczańskich kamieniczek jakby nieśmiało, co powoduje, iż świątynia ta często jest niewidoczna dla przechodnia.
Patron świątyni.
Teksty ewangeliczne w siedmiu miejscach poświęcają Tomaszowi Apostołowi łącznie 13 wierszy. Z innych ksiąg Pisma Świętego, jedynie Dzieje Apostolskie wspominają o nim jeden raz.
Tomasz, zwany także Didymos (tzn. bliźniak), należał do ścisłego grona Dwunastu Apostołów. Ewangelie wspominają go, kiedy jest gotów pójść z Jezusem na śmierć, w Wieczerniku podczas Ostatniej Wieczerzy, osiem dni po zmartwychwstaniu, kiedy ze sceptycyzmem wkłada rękę w bok Jezusa, nad Jeziorem Genezaret oraz gdy jest świadkiem cudownego połowu ryb po zmartwychwstaniu Jezusa. Osobą świętego Tomasza Apostoła wyjątkowo zainteresowała się tradycja chrześcijańska. Pisze o nim wiele Euzebiusz z Cezarei, pierwszy historyk Kościoła. Według jego relacji święty Tomasz miał głosić Ewangelię najpierw Partom (obecny Iran), a następnie w Indiach, gdzie miał ponieść śmierć męczeńską w Calamina w 67 roku. Tak też podaje Martyrologium Rzymskie. Jako miejsce pochówku podawany jest Mailapur (przedmieście dzisiejszego Madrasu). Jednak już w III wieku jego relikwie przeniesiono do Edessy, potem na wyspę Chips, a w roku 1258 do Ortony w Italii. Tomasz przedstawiany jest jako młodzieniec (do XIII w. na Zachodzie, do XVIII w. na Wschodzie), później jako starszy mężczyzna w tunice i płaszczu. W prezentacji ikonograficznej powraca wątek „niewiernego” Tomasza. Atrybutami Świętego są: kątownica, kielich, księga, miecz, serce, włócznia, którą go przeszyto, zwój.
Zakon Duchacki
W 1672 roku zakon został zniesiony przez Ludwika XIV, a następnie przywrócony w roku 1693. W 1783 nastąpiła kasata zakonu. Przetrwała jednak jego żeńska gałąź. Obecnie w Krakowie znajduje się Dom Generalny Zakonu Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego. Gwidon urodził się we Francji około 1140 roku jako syn księcia Montpellier – Guilielma VII i hrabiny burgundzkiej – Matyldy. Został ofiarowany na służbę Bogu w zakonie Templariuszy. Nie odpowiadały mu jednak założenia i idee samego zgromadzenia. W roku 1175 sprzedał cały swój majątek i założył w rodzinnym Montpellier szpital dla ubogich, sierot, włóczęgów i samotnych matek, kierując się słowami Ewangelii według świętego Mateusza: „: Byłem głodny, a daliście Mi jeść, byłem spragniony, a daliście Mi pić, byłem przybyszem, a przyjęliście Mnie, byłem chory, a odwiedziliście Mnie, byłem w więzieniu, a przyszliście do Mnie, (…) Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci Moich najmniejszych, Mnieście uczynili”.
Za patrona swojego założenia wybrał Ducha Świętego i postanowił kierować się regułami stworzonymi przez świętego Augustyna. 28 kwietnia 1198 roku, papież Innocenty III, zatwierdził zakon, a w 1204 roku zakon otrzymał pod władanie kościół Matki Boskiej Skalnej i przemianował go na Ducha Świętego.
W 1672 roku zakon został zniesiony przez Ludwika XIV, a następnie przywrócony w roku 1693. W 1783 nastąpiła kasata zakonu. Przetrwała jednak jego żeńska gałąź. Obecnie w Krakowie znajduje się Dom Generalny Zakonu Sióstr Kanoniczek Ducha Świętego.
Zakonnicy udzielali pomocy biednym i opuszczonym, szukając ich także poza obrębem szpitala. Szpital krakowski mógł pomieścić 350 chorych i 120 dzieci. W szpitalu tym oddziałem żeńskim zajmowały się siostry poza tym prowadziły dom sierot, wychowując dzieci. W obrębie zabudowań szpitalnych klasztor Duchacki posiadał także szkołę. Podczas epidemii cholery w 1707 roku siostry Duchaczki pielęgnowały chorych w zorganizowanym na błoniach krakowskich szpitalu. W 1741 roku prowincja polska została wyjęta spod władzy generała rzymskiego, a linia żeńska otrzymała w Polsce autonomię, przyjmując nazwę „Siostry Kanoniczki Ducha Świętego de Saxia”. Siostry rozpoczęły wówczas samodzielną działalność charytatywną, służąc chorym, ubogim, wychowując dzieci.
Historia i architektura kościoła
Pierwsi protestanci w Krakowie pojawili się zaraz po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 roku. Już trzy lata później, w 1520 roku, król Zygmunt Stary nakazał sprowadzenie ksiąg tegoż reformatora. Protestanci organizowali się w prywatnych domach, szlacheckich dworach, modły odprawiali w ogrodach. Mimo początkowej tolerancji, katolickie mieszczaństwo, zwłaszcza w środowisku krakowskich żaków, nie byłe przychylne wyznawcom zreformowanej religii. Wystąpienia przeciwko nim nasiliły się w latach czterdziestych oraz pięćdziesiątych XVI wieku. Do największych rozruchów doszło w dniach 23-26 maja 1591 roku. Najpierw napadnięto na kamienicę zwaną Brogiem, znajdującą się przy ulicy Świętego Jana, gdzie mieścił się protestancki zbór. W wyniku walk, zginęło kilka osób, dom modlitwy splądrowano i spalono. W tym samym czasie napadnięto na drugą siedzibę protestantów – zbór arian, czyli Braci Polskich, który mieścił się na rogu ulic Świętego Tomasza i Szpitalnej. Ta właśnie posesja interesuje nas najbardziej. Drewniany dom arian, w wyniku wypadków, został najzwyczajniej rozebrany przez napastników. Przybytku nie odbudowano, a samą działkę wykupił Wespazjan Piotrowski.
Przejdźmy jeszcze do wydarzeń, które miały miejsce kilka lat wcześniej. W roku 1587 odbyła się trzecia wolna elekcja. Wybór nowego monarchy nie należał do spokojnych. Część ówczesnej szlachty, na czele z hetmanem Janem Zamoyskim i królową Anną Jagiellonką, opowiadała się za młodym Zygmuntem Wazą. Druga polowa społeczeństwa obrała sobie syna cesarskiego – arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. W związku z takim rozwojem sytuacji doszło do zamieszek, a wręcz wojny domowej. Obozy zwalczających się stronnictw, postanowiły jak najszybciej zdobyć Kraków by na tronie osadzić swojego pretendenta. Arena działań wojennych odbyła się na przedmieściach stolicy. Wówczas spalono konwent Karmelitów Trzewiczkowych znajdujący się przy kościele na Piasku. Po tych wydarzeniach zakonnicy zaczęli ubiegać się o przyznanie im parceli w granicach miasta, by wybudować niewielki klasztor będący schronieniem dla starców i chorych na wypadek działań zbrojnych.
Wspomniana posesję otrzymali w darze od Wespazjana Piotrowskiego w 1618 roku. Za radą biskupa Marcina Szyszkowskiego rozpoczęto budowę niewielkiego kościoła, który konsekrowano w 1621 roku. Świątynia otrzymała wezwanie świętego Tomasza Apostoła, co było już regułą, kiedy kościół powstawał na miejscu dawnych miejsc modlitwy protestantów. Podobnie było w średniowieczu, kiedy stawiano kościoły w miejscach kultu pogańskiego, wówczas otrzymywały one wezwanie Michała Archanioła.
Powstał niewielki kościołek z wąską fasadą od ulicy Szpitalnej. Fasada jest dwukondygnacyjna. Dolna kondygnacja ma charakter trójosiowy wyznaczony przez toskańskie pilastry, przechodzące w gurty na drugiej kondygnacji. W niszach poszczególnych osi znajdują się posągi. Nad barokowym portalem Chrystus, a po jego bokach święci Piotr i Paweł. Druga kondygnacja dzielona jest pilastrami jońskimi. Całość zwieńczona jest trójkątnym przyczółkiem
Karmelici opuścili świątynię w 1787 roku. W 1800 przeniesiono tutaj zakon Duchaczek, które posługiwały przy pobliskim kościele świętego Ducha, zajmując się chorymi i bezdomnymi kobietami. Zakonnice, dopiero po pięćdziesięciu latach, zamieszkały w tym miejscu w 1851 roku, nieco wcześniej w 1828 dokonano stosownych adnotacji urzędowych w księgach wieczystych przekazując kościół i przylegającą do niego od południa kamienicę mieszczącą klasztor na własność Duchaczek. Kamienica znajdująca się pod adresem Szpitalna 8, została rozbudowana, klasztor uzyskał dwie dodatkowe kondygnację i stał się budowlą dwuskrzydłową.
Wnętrze kościoła
Do świątyni wchodzimy przez barokowy portal wykonany z czarnego marmuru dębnickiego. Zaraz za nim znajduje się kruchta.
Ustawiono tutaj, przeniesioną z rozebranego kościoła świętego Ducha, figurę umęczonego Chrystusa. Rzeźba datowana na XVII wiek przedstawia wizerunek Zbawiciela w typie Ecce Homo.
Znajdujemy się w nawie głównej. Kościół jest budowlą wczesnobarokową, jednonawową, trójprzęsłową, nakrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami.
Nad naszymi głowami znajduje się barokowy chór muzyczny. Pierwsza wzmianka o tutejszym instrumencie organowym pochodzi z inwentarza spisanego w latach 1670- 1672. Stan pierwszego instrumentu ciągle się pogarszał. Ostatecznie, został on sprzedany w roku 1787 za kwotę 25 florenów węgierskich, co stanowiło równowartość 450 złotych. Przez kolejne dwa lata kościół nie posiadał żadnych organów. Dopiero w 1879 roku Karmelici zakupili, za sto złotych, nowy. W połowie XIX, kiedy świątynię przejęły Duchaczki, sprawiono nowe organy w drewnianej szafie. Dziś szafa osłonięta jest szklanym oknem, zaś same piszczałki pochodzą z 1906 roku.
Przed nami skromne wnętrze świątyni. Kierujemy się w stronę prezbiterium. Po obu stronach, przy ścianie znajdują się dwa boczne ołtarze.
Po lewej, przeniesiony z kościoła świętego Ducha znajduje się krucyfiks umieszczony na obrazie przedstawiającym Jerozolimę. Był on związany z duchaczką Nimfą Suchońską. Jako pobożna zakonnica miała mieć widzenia świętych i samego Chrystusa, z którymi rozmawiała. W widzeniu z 1708 roku objawili jej się św. Benedykt Stosław i św. Jędrzej Świrad zapowiadając upadek Polski, przed którym miała ostrzec swego biskupa i innych wiernych. Później zobaczyła Jezusa i usłyszała od niego:
„Ojczyzna twoja w XX wieku dopiero powstanie do bytu częściowo, a zaś w całości w czas niejaki potem, jeśli przykazań moich strzec pilnie będzie, zostając w posłuszeństwie memu Namiestnikowi”. Zakonnica wsławiła się ratowaniem ofiar zarazy z lat 1707-1709. Siostra Nimfa sama stała się jej ofiarą, umierając 6 czerwca 1709. Jej prochy spoczęły w kryptach pod kościołem św. Ducha, zaś obok krzyża zobaczyć można współczesny jej portret autorstwa Jana Bąkowskiego z 1931.
W ołtarzu bocznym po prawej stronie znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych: proroka Eliasza (patrona zakonu karmelitów), proroka Elizeusza, św. Dionizego papieża, św. Cyryla oraz zakonnika z modelem tutejszego kościoła.
Mijając XVIII wieczną ambonę docieramy do ołtarza głównego. Znajduje się w nim wizerunek Matki Boskiej Szkaplerznej, wzorowany na obrazie Matki Boskiej Śnieżnej z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. W samym zwieńczeniu dostrzegamy obraz świętego Tomasza. Nad wszystkim czuwa Duch Święty pod postacią gołębicy. Ta trzecia osoba Trójcy Świętej widnieje na wizerunku, jaki zasłania Matkę Boską w okresie nowenny do Ducha Świętego. Wówczas w ołtarzu uwidaczniane jest przedstawienie zesłania Ducha Świętego autorstwa Jana Bąkowskiego namalowanym w 1932.
Niewielkich rozmiarów świątynia, nie jest wybitnym dziełem architektury krakowskiej. Powstała w wyniku prac rzemieślników cechowych a nie wielkich architektów doby baroku. Jednak jej rozmiary, mała popularność i położenie z boku szlaków turystycznych pozwala na cichą kontemplację.