Ulica świętej Anny


Od początku XIV wieku, to jest od roku 1404,  źródła historyczne notują istnienie ul. Żydowskiej obecnie św. Anny, gdzie znajdował się „vicus Judeorum” – dzielnica żydowska.
W obręb jej wchodziły dwie synagogi, łaźnia i szpital. Nieopodal dzielnicy żydowskiej, ale już poza murami miasta, zaraz za żydowską furtką, znajdował się cmentarz żydowski położony w miejscu nazwanym Kawiary. W roku jubileuszowym 1400 reaktywowanu tutaj Akademię Krakowską. Wszechnicę usytuowano na rogu ulic żydowskiej i Szerokiej czyli obecnej Jagiellońskiej. Jak zapisał pierwszy hagiograf krakowskiej kultury żydowskiej- Majer Bałaban:

„(…) na skrzyżówaniu ulic Anny i Jagiellońskiej był niewielki placyk na który wychodziły okna starej bożnicy. Na środku tego placyju była studnia, która zaopatrywała cała ludność żydowską w wodę, a dookoła niej stały stragany i odbywał się targ żydowski”.

Placyku już obecnie nie ma, na jego miejscu stoi od wielu wieków budynek Collegium Maius, ale na jego dziedzińcu pozostała stara studnia.

IMG_0910

Kiedy król Jan Olbracht wydał edykt, na Mozy którego ludność żydowską przeniesiono do podkrakowskiego Kazimierza, dotychczasowa nazwa straciła na znaczeniu. Ulicę zaczęto określać mianem Świętej Anny, od kościoła, który stał na jej krańcu od czasów średniowiecza. Teren przy końcu ulicy, ograniczony murami miejskimi i murem ogrodu należącego do Kolegium Nowodworskiego, zwał się „Na Mennicy”, gdyż w latach 1607-1654 działała tam Mennica Jego Królewskiej Mości (budowla ta istniała już w XVI w.). Był to budynek częściowo drewniany. Działalność produkcyjna w Mennicy ustała prawdopodobnie w połowie XVII w., gdyż w 1661 roku obiekt określa się mianem „Starej Mennicy”. Na omawianym terenie stało 9 drewnianych domów, przylegających do gmachu Kolegium Nowodworskiego i do muru ogrodowego. Około roku 1792 w Starej Mennicy znajdowały się stajnie miejskie. W związku z planami wyburzenia murów miejskich, ok. roku 1814 zaczęto rozbierać wspomniane drewniane domy przy murze ogrodowym, a w latach 1825-1826 przestała prawdopodobnie istnieć również „Stara Mennica”. W połowie XIX w. nastąpiła rozbudowa Kolegium Nowodworskiego. W 1855 roku wzniesiono nowe jego skrzydło od strony Plant. Wiele wskazuje na to, że stanęło ono w miejscu Starej Mennicy. Między kościołem św. Anny a Plantami wznosiła się niegdyś szkoła parafialna św. Anny. Jej początki sięgają drugiej połowy XIV w., ale pierwsze zachowane wzmianki pochodzą z roku 1450. Pierwotnie była to budowla drewniana. Okazały, murowany budynek szkoły wystawił w 1511 roku Maciej Miechowita. Dotrwał on do roku 1689, kiedy to został zburzony w związku z budową nowego, barokowego kościoła św. Anny, który stanął na miejscu świątyni gotyckiej. Trzeci w kolejności budynek szkoły św. Anny stanął na placu między nowym kościołem a murami miejskimi. Został on zburzony w 1823 roku, a na jego miejscu założono Planty.

Wędrówkę rozpoczniemy od strony Rynku Głównego.

1

           Dom nr 1. Świętej Anny 1/ Rynek Główny 27.Pałac pod Baranami. Nazwa ta została po raz pierwszy udokumentowana w roku 1706. Gmach pałacu jest jednym z najbardziej charakterystycznych budynków Krakowa i jednym z najpiękniejszych. Powstał w wyniku scalenia dwóch średniowiecznych domów i ich wielokrotnej przebudowy. Były to Kamienica pod Barany oraz Kamienica Różanki. Pierwsza z nich, zajmowała parcele od strony ulicy Wiślnej i była dwukrotnie większa. Na początku XIV wieku stanął dom z kamienia i cegły, posiadający reprezentacyjną salę zwana pallatium, oraz wykusz w narożu. W czasach renesansowych, po przebudowie w 1577 powstał krużgankowy dziedziniec, który częściowo zachował się do dziś. Nie był to zwykły dom przy krakowskim rynku. Był reprezentacyjną siedzibą mieszczańską, a jego utrzymanie na wysokim poziomie było wypadkową bogactwa właścicieli. Posiadaczami kamienicy byli między innymi: Paulin Cavallo- żupnik solny bocheński (1346), Just Ludwik Decjusz- sekretarz królewski (1545 i później), zaś w 1577 zakupiona przez króla Stefana Batorego i sprezentowana staroście lanckorońskiemu- Kasprowi Bekieszowi. Przez całość wieku XVII należała do książąt Ostrogskich. Działała tutaj drukarnia Wolfganga Lerma, Jana Bajera i Jana Thenauda. Nazwa „pod barany” wzięła się od godła przedstawiającego to hodowlane zwierze, umieszczonego w narożu budynku. Druga kamienica zwaną Domem Różanki została wzniesiona w XIV wieku. Od początku należała do bogatych rodzin mieszczańskich, między innymi Cellarich i rajcy krakowskiego Stanisława Różanki (1565- 1573).  Oba domy zostały zakupione w roku 1609 przez kasztelana krakowskiego- księcia Janusza Ostrogskiego. Wówczas rozpoczął się proces scalania obu budynków. Wówczas powstała paradna sień i trójbiegowa klatka schodowa. W skrzydle od ulicy świętej Anny utworzono kuchnie i piekarnie, zaś na tyłach pałacu- pomieszczenia gospodarcze, stajnie i wozownie. Powstała tym samym, okazała miejska rezydencja magnacka. Z tej przebudowy pozostały dekoracje stiukowe wykonane przez Baltazara Fontanę. W połowie XIX wieku został zakupiony przez Artura Potockiego i jego małżonkę Zofię Artrurową z Branickich Potocką. Do II wojny światowej pałac niewiele się zmieniał. W 1939 roku adoptowano go na siedzibę szefa dystryktu krakowskiego Generalnego gubernatorstwa- Otto Wachtera.  Od 1947 roku prowadzono liczne prace dostosowując budynek na potrzeby Domu Kultury Związków Zawodowych. Natomiast w 1960- przystosowano część pomieszczeń dla kabaretu Piwnica pod Baranami. W ciągu wieków pałac zamieszkiwali: carewicz Aleksy, syn Piotra Wielkiego, kandydat do tronu polskiego (1709), książę Józef Poniatowski (1809), Książę Warszawski i Król Saski- Fryderyk August (1810), cesarz Franciszek Józef I (1880). W roku 1537, przed pałacem, został zasztyletowany architekt królewski, twórca kaplicy Zygmuntowskiej i zamku wawelskiego- Bartolomeo Berrecci. Zobacz więcej: https://krakow-przewodnik.com.pl/krakowskie-zabytki/palac-pod-baranami/

2

Dom nr 2. Świętej Anny 2/ Wiślna 1. Kamienica Czeczotki. Zabudowa powstała z połączenia dwóch wcześniejszych kamienic: Czeczotkowskiej i Szeflerowskiej. Pierwsza powstała w latach 1564- 1567 dla kupca sukiennego, rajcy krakowskiego- Erazma Czeczotki. W listopadzie 1567 roku kamienica została zdemolowana przez żaków krakowskich. Był to odwet za współudział Czeczotki w morderstwie sądowym na magistrze Franciszku Wolskim. Po śmierci kupca budynek przeszedł w ręce jego spadkobierców. W 1608 roku budynek zakupił miecznik koronny, starosta chęciński Stanisław Branicki i nakazał przebudowę gmachu nadając mu pałacowy charakter. Później pałac przechodził przez ręce różnych rodów magnackich: Szyszkowskich, Ostrogskich i Radziwiłłów. Druga kamienica, od strony ulicy Wiślnej, powstała w połowie XVI wieku i przez większość swojego istnienie należała do krakowskich rodzin kupieckich. W 1787 roku oba domu zakupił Jakub Wodzicki i przed 1805 rokiem połączył w jedną całość. Gmach gruntownie przebudowano w latach 1897- 1900 według projektu Karola Scharocha. Wówczas powstał pierwszy w mieście budynek łączący w sobie wiele funkcji. Mieściła się tutaj słynna kawiarnia „Secesja”, dom towarowy, restauracja, instytut muzyczny i sale redutowe. W 1932 roku modernizacji podjął się Adolf Szyszko- Bohusz. Wówczas kamienica przybrała formę istniejącą do dziś. Wprowadzane zmiany były podyktowane przeznaczeniem budynku dla wiedeńskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego Feniks. Po jego upadku, w roku 1935, gmach przejęła Pocztowa Kasa Oszczędności. Po II wojnie światowej powstał tutaj dom towarowy, a później Galeria Centrum.

3

Dom nr 3. W XVI wieku, drukarnię prowadził Jan Haller- jeden z najwybitniejszych typografów krakowskich doby odrodzenia. Mieszkańcem tego domu był Adam Doboszyński. Senator, prawnik i publicysta końca XIX wieku. Współzałożyciel Towarzystwa Szkoły Ludowej, której siedziba była w domu obok. Był wydawcą pisma „Nowa Reforma”, ukazującej się w latach 1882- 1928, powiązanym z obozem demokratycznym. W tym samym domu urodził się jego syn Adam Doboszyński junior- polityk, ideolog ruchu narodowego rozstrzelany w więzieniu mokotowskim w dniu 29 sierpnia 1949 roku.

4

           Dom nr 4.

5

Dom nr 5. Właścicielem domu był niejaki Edmund Klemensiewicz. Rajca krakowski, powstaniec z 1863 roku, zesłaniec na Syberię, poseł na Sejm Krajowy. Dom ów zapisał Towarzystwu Szkoły Ludowej, czyli organizacji, której celem był rozwój oświaty wśród ludu. Towarzystwo zostało założone w Galicji w 1891 dla uczczenia 100-lecia Konstytucji 3 Maja. Pierwszym prezesem Towarzystwa Szkoły Ludowej został Adam Asnyk. TSL działało do 1939 roku. Dzięki działalności Towarzystwa Szkoły Ludowej w latach 1903-1913 oddano do użytku, głównie na wsiach, 113 szkół i 1224 bibliotek, do których dostarczono 20 400 egzemplarzy książek i 242 661 egzemplarzy gazet. W wielu wsiach wybudowano domy ludowe, a w 50. rocznicę powstania styczniowego masowo stawiano krzyże i pomniki. Współzałożycielem, a następnie honorowym dożywotnim prezesem TSL był Ernest Tytus Bandrowski (1853-1920), profesor chemii organicznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, dyrektor krakowskiej Szkoły Przemysłowej, współzałożyciel dziennika „Reforma” (później „Nowa Reforma”), radny, a następnie wiceprezydent Krakowa, poseł do Sejmu Galicyjskiego, gdzie przewodniczył sekcji szkolnej. Dzięki niemu powstało ok. 500 szkół powszechnych różnych typów, które przyczyniły się wydatnie do podniesienia poziomu oświaty w zaborze austriackim. Na cele Towarzystwa Szkoły Ludowej przekazał Bandrowski jedną czwartą swojego majątku.

Obecnie w kamienicy mieści się konsulat Danii oraz Szwecji.

6

Dom nr 6. Kolegium Kołłątaja. Collegium Phisicum. Historia tego miejsca sięga późnego średniowiecza. Stało tu, wówczas, kilka domów: kamienica Pryamowska, od strony ulicy świętej Anny, obok niej dom „Pod konikiem”, gdzie najpierw Marek Szaffenberger prowadził drukarnię, a potem Maciej Siebeneycher- typografię. Za nimi przylegał dom „Pod Toporkiem” należący do tynieckich benedyktynów, oraz Bursa Śmieszkowa fundowana przez lekarza Wawrzyńca Śmieszkowica w 1646 roku. W latach osiemdziesiątych XVIII stulecia król Stanisław Poniatowski powołał Komisję Edukacji Narodowej, na czele której stanął Hugo Kołłątaj. Zadaniami tej instytucji była reforma szkolnictwa w Rzeczpospolitej, między innymi Akademii Krakowskiej, którą przekształcono w Szkołę Główną Koronną. W latach 1787- 1791, z inicjatywy Kołłątaja połączono trzy budynki pod Collegium Phisicum. Klasycystyczny kształt nadał wówczas Feliks Radwański senior. W latach 1839- 1840 dołączono Bursę Śmieszkowską, nowy gmach projektował F.M. Lanci. Powstała dwukondygnacyjna fasada z piano nobile na pierwszym Pietrze i mezzanino- na Pietrze drugim. W trójkątnym przyczółku znajduje się przedstawienie Polonii jako opiekunki nauk. W XIX wieku mieściły się tutaj katedry: anatomii porównawczej, fizyki, geologii i farmakologii. To właśnie tutaj, w roku 1883, dwaj polscy fizycy: Karol Wróblewski i Zbigniew Olszewski skroplili tlen i azot.

7

Dom nr 7.

8

Domy nr 8- 10 . Collegium Maius. W roku 1400, w wyniku zapisu testamentowego królowej Jadwigi reaktywowano Studium Generale czyli Akademię Krakowską. W tym celu zakupiono narożny dom będący własnością rodziny Pęcherzów z Rzeszotar. 26 lipca tegoż samego roku odbył się wykład inauguracyjny. 68 lat później zakupiono sąsiednie budynki, prawdopodobnie, również, żydowską synagogę. Pierwszy gmach powstał po pożarze, Ajki miał miejsce w 1492 roku. Powstał budynek na styl późnośredniowiecznej architektury włoskiej. Pracami kierował mistrz Jan z Kolonii. W latach 1515- 1540 dobudowano, od strony południowej, gmach biblioteki. Pracami kierował mistrz Benedykt wcześniej zwany Sandomierzaninem. W XIX wieku (1861- 1873) Herman Bergman i Feliks Księżarski nadali budynkowi neogotycką szatę, którą usunięto i przywrócono średniowieczny wygląd w latach 1945- 1951. Pracami kierował Karol Eistraicher. Fasada rozciąga się wzdłuż ulic Jagiellońskiej i świętej Anny. Najbardziej charakterystycznym elementem jest wykusz Stuby Communis. We wnęce tej stał lektor, który czytał pisma kanoniczne i starożytne spożywającym posiłek profesorom. Od strony ulicy świętej Anny widnieje zrekonstruowany, barokowy portal z herbami: orzeł (kard. Ferdynand Jagiellończyk), Szembek (prymas Stanisław Szembek), Pomian (biskup Kazimierz Łubieński). Po lewej stronie portalu znajduje się okno do celi świętego Jana Kantego, zaś po prawej okno do dawnej jego kaplicy.

8a

Wchodzimy na arkadowy dziedziniec. Na parterze mieściły się cele profesorskie, zaś piętrze sale wykładowe. Na Pietro prowadzą monumentalne schody, prowadzące na ganek oplatający całą kondygnację. Ciekawostką jest zegar, zrekonstruowany w 1999 roku. Nawiązując do czasomierza z XV wieku pokazuje ruchome postaci: Jadwigę, Jagiełłę, Jana Kantego i Hugona Kołłątaja.

IMG_0895

Zaułek Karola Eistraichera.

9

Dom nr 9. W 1623 roku mieściła się tutaj drukarnia Franciszka Cezarego. Tradycję tę utrzymało kolejne stulecie; w latach 1734- 1754 mieściła się drukarnia akademicka. W XIX wieku mieścił się tutaj hotel „Victoria”.  W 1908 roku Rajmund Meus wzniósł oryginalną kamienicę dla Towarzystwa dla Kredytu Hipotecznego i Osobliwego. Obecnie zaś jest to siedziba Małopolskiej Izby Przedsiębiorczości i Rzemiosła. W 2015 roku, w czasie prac renowacyjnych ulicy, odkryto przed budynkiem bruk pochodzący z XVI wieku. Płyty, wykonane z kamienia jurajskiego, na głębokości 1,7 metra, nie były wówczas ani tanie, ani łatwo dostępne, co świadczy o wyjątkowości tej ulicy.

12

Dom nr 12. Collegium Medicum U. J. Niegdyś Kolegium Nowodworskiego. W roku 1588 Akademia Krakowska utworzyła szkołę średnią zwaną classes. Dzięki hojności Gabriela Prewancjusza- wychowawcy króla Władysława IV oraz Bartłomieja Nowodworskiego wzniesiono nowy gmach szkolny (1638- 1643). Na uroczystości otwarcia obecny był uczeń ówczesnej Classes- Jan Sobieski. W 1855 roku Tomasz Majewski dobudował dodatkowe skrzydło, które od strony dziedzińca otrzymało paradne schody i arkadową loggie. W okresie Wolnego Miasta Krakowa obradował tutaj Sejm Rzeczypospolitej Krakowskiej. Po II wojnie światowej przywrócono w budynku funkcje edukacyjne. Absolwentem tej szkoły był oprócz Sobieskiego, Stanisław Wyspiański, natomiast w 1939 roku na dziedzińcu odbyła się premiera sztuki „Kawaler Księżycowy”, w której grał Karol Wojtyła.

11-13

Domy nr 11- 13. W 1886 roku architekt Karol Knaus połączył dwa średniowieczne domy i nadbudował drugie piętro. W ten sposób powstało probostwo Kolegiaty świętej Anny. Z pierwotnych budynków ostały się późnogotyckie i renesansowe detale.

anna

Kolegiata świętej Anny. Pierwszy kościół powstał na miejscu obecnego, położony był na obrzeżach miasta, tuż przy miejskich murach, niedaleko tak zwanej furtki żydowskiej, która obok siedmiu bram krakowskich i furki kanoniczej pozwalała się dostać do grodu. Świątynia stała w dzielnicy żydowskiej, przy ulicy Żydowskiej, którą dopiero po latach przemianowano na ulicę świętej Anny. Kościół z pewnością był drewniany, powstał być może z fundacji króla Kazimierza Wielkiego około roku 1362. Pierwsza pisemna wzmianka o świętym miejscu pochodzi z dnia 27 września 1363 roku, wówczas to król polski zwracał się z prośbą do papieża Urbana V o udzielenie odpustu wiernym odwiedzającym świątynię w rocznicę jej konsekracji. Niestety w dzielnicy żydowskiej wybuchły ostre zamieszki przeciw tej grupie etnicznej w 1407 roku, w wyniku których spłonął drewniany kościółek. Zaraz po tym zdarzeniu król Władysław Jagiełło zdecydował się ufundować tu ceglany kościół gotycki, większy i okazalszy. Zaraz po jego powstaniu, zrazu jak odnowił Akademię Krakowską z funduszy testamentowych swej pierwszej małżonki przekazał świątynię w ręce uczelni. Stało się to w roku 1419 i było w pełni uzasadnione tym, iż od odnowienia uniwersytetu świątynia znalazła się w tak zwanym kwartale uniwersyteckim; tu obok niej powstało Collegium Maius i Collegium Minus i liczne bursy dla żaków. Nic znaczącego nie działo się ze świątynią aż do końca XVII wieku, poza faktem podniesienia jej godności do rangi kolegiaty w roku 1535.

W XVII wieku, by uczcić jednego swoich profesorów, postanowiono wystawić nową świątynię. Jana Kantego beatyfikowano w 1680 roku, a w dziewięć lat później w roku 1689 wmurowano kamień węgielny pod nowy kościół po uprzednim zburzeniu wcześniejszej, gotyckiej budowli. Dyrektorem budowy oraz autorem ideologii został ksiądz Sebastian Piskorski- profesor pobierający nauki we Włoszech, znawca sztuki i architektury. Głównym architektem został Tylman z Gameren. Był to artysta sprowadzony na dwór królewski Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Ten wojskowy architekt jest między innymi autorem pałaców: Branickich w Białymstoku,  Ossolińskich i Krasińskich w Warszawie, Kościoła świętego Andrzeja w Warszawie. Budowa trwała od roku 1689 do 1703, kiedy to biskup Kazimierz Łubieński, dnia 21 października konsekrował bazylikę. Zobacz więcej:

Kolegiata świętej Anny Samotrzeć