Ulica Stradomska


Na południe od Wawelu znajduje się ulica Stradomska. Niegdyś była to osada pełniąca role służebne względem królewskiego grodu, a później Kazimierza, czyli po 1335 roku, kiedy to nowe miasto było fundowane przez króla Kazimierza Wielkiego. Nazwa „Stradom” pojawiła się po raz pierwszy około 1376 roku. Sama etymologia tej nazwy nie jest do końca rozstrzygnięta. Prawdopodobnie nazwa pochodzi od łacińskiego słowa „strata”, co zgodnie ze średniowieczną łaciną określa drogę wykładaną kamieniami. Gro językoznawców, mówi też, iż określenie może wywodzić się od czasownika „starać się”, co w staropolszczyźnie było równoznaczne z trudem i wysiłkiem. Biorąc pod uwagę, iż Stradom pełnił role służebne względem Kazimierza, do tego był terenem zalewowym Wisły, to praca w tym miejscu, a nawet samo zamieszkanie wymagały wielkiego wysiłku. Ale Stradom miał też inną nazwę stosowaną zamiennie. Na starym korycie Wisły (dzisiejszą ulicą Dietla) znajdował się most zwany Królewskim stanowiący najważniejszą przeprawę przez rzekę przez wiele stuleci. Most z łaciny nosił nazwę „Pons Regalis”, a jako, że Stradom łączył niczym most dwa królewskie miasta, był określany tym samym mianem.

Przyjrzyjmy się samej historii tego przedmieścia. Kiedy król Kazimierz lokował na wyspie nowe miasto poddał tą osadę pod jurysdykcję Kazimierza. sytuacja taka budziła sprzeciw samych Stradomian. Dodatkowo Władysław Jagiełło podjął decyzję o dodatkowym zespoleniu obu organizmów. Od 1419roku przedstawiciele Stradomia posiadali po dwóch swoich reprezentantów w radzie i ławie miejskiej. Antagonizmy i chęć posiadania autonomii narastały. W tej sytuacji Jagiełło specjalnym dekretem, z roku 1424, wydał zakaz odrywania Stradomia od Kazimierza. Decyzję monarchy, podtrzymał jego syn- Kazimierz Jagiellończyk w roku 1454, oraz wnuk- Jan Olbracht w latach 1493 i 1494. Dodatkowo, król Aleksander Jagiellończyk, wydał specjalny edykt zakazujący budowę murowych domostw na terenie Stradomia i przeniesienie jego mieszkańców na teren Kazimierza; było to w 1505 roku. Decyzja króla była podjęta względami strategicznymi. Przedmieście było ciągle zalewane przez Wisłę i dodatkowo, jako nieobwarowane stawało się niebezpieczne w razie ewentualnych najazdów.

stradom

Jednak mimo wszystko, mieszkańcy utrzymali część niezawisłości, choć w 1523 roku, w wyniku pożaru większość osady została spalona. Trudna sytuacja tego miejsca jest poświadczona określeniami jakie ją naznaczyły. Od strony Wisły, teren trudny do życia nazywano mianem piekła, a po drugiej stronie, obecnej ulicy Stradomskiej, dla przeciwwagi stało niebo. W okresie gotyku dwie murowane budowle jakie istniały na Stradomiu to kościoły wraz zabudowaniami klasztornymi należące do Bernardynów i Bożogrobców. Sytuacja mieszkańców nieco się zmieniła, gdy w czasie pożaru wawelskiego zamku 29 stycznia 1595 roku, bernardyni i „obywatele” Stradomia masowo pomagali ugasić pożar królewskiej rezydencji. Niestety wiek XVII przyniósł kolejną tragedię. Wojska szwedzkie, w roku 1655, maszerujące na Wawel, zniszczyły całkowicie przedmieście. Spalono kościół świętej Jadwigi, a z rozkazu Stefana Czarneckiego, również, kościół Bernardynów. Po wycofaniu się wojsk przystąpiono do odbudowy przedmieścia. Odbudowano obie świątynie. Mieszczanie zaczęli stawiać tu swoje kamienice, a rody możnych – dwory, na przykład rodzina Wielopolskich. W 1682 roku, biskup Jan Małachowski sprowadził do Krakowa zakon misjonarzy, którzy wybudowali kompleks budynków klasztornych, a w latach 1719- 1728 barokową świątynię.

W roku 1800, władze austriackie wcieliły Stardom, wraz z Kazimierzem i Kleparzem w administracyjne granice Krakowa. Wcześniej taką próbę podjął Sejm Wielki w latach 1788-1792.

W 1902 roku ulicą Stradomską poprowadzono linię tramwajową. Linia numer 1 prowadziła od dworca kolejowego, przez rynek, aż do mostu na Kazimierz, zaś linia numer 2, skręcała w ulicę Dietla w kierunku trzeciego mostu na Podgórzu. Tę drugą zlikwidowano wkrótce i reaktywowano dopiero w 1971 roku.

Obecna zabudowa wokół ulicy Stradomskiej pochodzi z końca XIX wieku. Za rządów austriackich mieściły się tutaj Urząd Celny, Kwatera Wojskowa, liczne hotele, zajazdy i oberże i zajezdnia dla dorożek zmierzających do Krakowa.

bern

Kościół Bernardynów

Powstał w latach 1659- 1680, według projektu wojskowego architekta Krzysztofa Mieroszowskiego, na gruzach świątyni budowanej w drugiej połowie XV wieku. Jest to budowla bazylikowa, trójnawowa, z transeptem i wydłużonym prezbiterium. Jest to jedna z dwóch budowli w mieście z charakterystyczną zabudowaną kopułą.

O kościele czytaj więcej https://krakow-przewodnik.com.pl/krakowskie-zabytki/kosciol-sw-bernardyna-ze-sieny/

4-6'

Domy nr 4-6 budynki klasztorne księży misjonarzy.

Do 1687 roku, w miejscu domu pod numerem 4, znajdowała się mieszczańska kamienica Jadwigi Zaurowej. W oku 1689 powstał tu budynek zakonny, jednopiętrowy z bogatym barokowym portalem. W roku 1876 nadbudowano drugą kondygnację. Od południa do kamienicy przylegał dwór rodziny Wielopolskich. Jan Wielopolski przekazał nieruchomość misjonarzom. Ci z kolei, w latach 1693-1695 przekształcili go na zabudowania zakonne. W roku 1873 budynek otrzymał szatę klasycystyczną.

mis

Kościół nawrócenia świętego Pawła.

Świątynia zbudowana w latach 1719- 1728 przez Kacpra Bażankę dla zakonu księży misjonarzy Wincentego a’Paulo. Ta jednonawowa budowla wzorowana jest na rzymskim kościele świętego Andrzeja na Kwirynale.

Czytaj więcej: https://krakow-przewodnik.com.pl/krakowskie-zabytki/kosciol-misjonarzy-pw-nawrocenia-swietego-pawla/

11'

Dom nr 11.

Dawny Hotel Londyński. Stradom był miejscem, gdzie pełno było różnego rodzaju oberży, hoteli i zajazdów. „Londyński” był jednym z lepszych w okolicy.

12-14'

Dom nr 12- 14

Klasycystyczny gmach Austriackiej Komory Celnej. Niegdyś mieścił się tutaj kościół pod wezwaniem świętej Jadwigi Śląskiej. Była ona czczona jako patronka Polski i Śląska, a jako żona Henryka Pobożnego była spowinowacona z fundatorem świątyni- królem Kazimierzem Wielkim. Po śmierci monarchy fundację wzięła na siebie, jego siostra,  królowa Elżbieta Łokietkówna. Jako że patronka słynęła z dobroczynności, przy kościele wybudowano klasztor i szpital. Po zakończeniu budowy świątynie Elżbieta Łokietkówna przekazała Kanonikom Regularnym stróżom Grobu chrystusowego, zwanym Bożogrobcami. Kościół często ulegał pożarom. Największe zniszczenia przyniósł najazd szwedzki z lat 1655-1657. Doszczętnie zdewastowaną gotycką budowlę zastąpiono kościołem barokowym. Kiedy, w roku 1796, zakon uległ kasacie, gmach kościoła i przylegające zabudowania przekazano austriackiej komorze celnej. W latach 1797- 1799 zrealizowano projekt sporządzony w Wiedniu. Powstał klasycystyczny gmach, z niewielkim ryzalitem wysuniętym przed lico budynku, w jego centralnej części, nakryty trójkątnym tympanonem. Począwszy od 1859 roku Dom Celny użytkowany był przez austriackie wojsko, znajdowała się w nim Komenda Wojskowa dla miasta Krakowa. Po odzyskaniu niepodległości i po II wojnie światowej budynek pozostawał w gestii wojska. Obecnie jest to kamienica mieszkalna. Po wejściu na podworzec kamienicy znajdziemy jeszcze barokową absydę dawnej świątyni.

13'

Dom nr 13

Hotel pod Białą Różą. Wiódł prym wśród tutejszych zajazdów. Był najelegantszy i najdroższy spośród nich. Tutaj w latach 1847, 1849 oraz 1850 zatrzymywał się francuski pisarz Honore de Balzac. Za trzecim razem zameldował się tutaj w dniach 4-5 maja wraz ze swoją małżonką Eweliną z Rzewuskich Hańską.

15'

Dom nr 15

Budynek powstał w połowie XIX wieku. Jego projektantem był August Plasqude, który nadał mu neoklasycystyczną szatę.

17'

Dom nr 17

W kamienicy mieścił się urząd celny, po tym jak budynek po przeciwnej stronie ulicy, w roku 1859, przejęły władze wojskowe. Architekt budynku- Feliks Księżarski, nadał mu, w ostatniej ćwierci XIX wieku, neoromańskie formy.

19'

Dom nr 19

Trzypiętrowa kamienica powstała w ostatniej ćwierci XIX wieku jako własność Zofii i Szewacha Prokocimerów. Około 1916 roku funkcjonował tutaj magazyn jubilerski złotnika Aarona Diamanta.

20'

Dom nr 20

W roku 1865 wybudowano dwupiętrową kamienicę znajdującą się na rogu ulicy Stradomskiej i alei Józefa Dietla. Wówczas nadano jej klasycyzującą formę. Jego przebudowa, według projektu Sauela Singera, miała miejsce w 1928 roku. Podniesienie budynku do czterech pięter niekorzystnie wpłynęło na jego sylwetkę i architekturę. Około 1910 roku, kiedy gmach był własnością Nachema Jacobsohna, większość pomieszczeń najmowano jako mieszkania czynszowe. Parter zajmowały lokale użytkowe. Mieścił się tutaj, między innymi, jeden z najelegantszych salonów mody męskiej Salomona Diamanta.

27'

Dom nr 27

Kamienica Mojżesza Lejba Ohrensteina. W początku XIX stulecia powstał jednopiętrowy budynek, zwrócony szczytem do ulicy, co wówczas było rzadkością w Krakowie. Dom zajmowała rodzina Marcina Feintucha. On to ruszył stąd na podbój Krakowa, a po nabyciu Kamienicy Szarej przy krakowskim rynku zmienił nazwisko na Szarski. Dom został całkowicie zmieniony według projektu Jana Zawiejskiego dla Mojżesza Lejba Ohrensteina, właściciela wytwórni i składu win Transito mieszczących się przy sąsiedniej ulicy świętej Agnieszki. Przebudowa zakończyła się w 1913 roku, a sama fora nawiązywała do reprezentacyjnej zabudowy Wiednia. Dominantą budynku jest narożny ryzalit nakryty zbyt ciężką neobarokową kopułą. Był to największy dom czynszowy jaki powstał w Krakowie w przed I wojną światową.

Ulica Stradomska wbiega ku reprezentacyjnej ulicy Józefa Dietla powstałej w miejscu koryta starej Wisły. To z inicjatywy pierwszego prezydenta Krakowa w czasach Autonomii Galicyjskiej, zasypano ściek jaki powstał w korycie rzeki i zorganizowano tu reprezentacyjną, dwukierunkową aleję.