Kościoły nieistniejące cz. I Wzgórze Wawelskie


Wzgórze Wawelskie na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia stanowiło główny ośrodek osadniczy na terenie dzisiejszego Krakowa. Otoczony drewniano-ziemnymi wałami obronnymi był ośrodkiem władzy tak świeckiej jak i kościelnej. Tutaj znajdowała siedziba księcia, od lat czterdziestych XI stulecia i tutaj budowano pierwsze krakowskie, kamienne świątynie, niektóre z nich powstały jeszcze przed utworzeniem biskupstwa, czyli przed rokiem 1000.

główne1

Najbardziej reprezentacyjne budynki znajdowały się we wschodniej i północno – wschodniej części wzgórza.

W 1914 roku Adolf Szyszko- Bohusz odkrył rotundę pod wezwaniem świętego Feliksa i Adaukta/ Najświętszej Marii Panny. Być może jest to najstarszy kościół na Wawelu, gdyż badanie izotopem węgla C14 wskazuje na jej powstanie około 970 roku. Jest to budowla w typie tetrakonchos, czyli postawionej na planie liścia. Do centralnej części okrągłej, o średnicy 5 metrów, przylegają cztery półkoliste, trzymetrowe absydy, oraz klatka schodowa prowadząca do świątyni. Budowla była dwukondygnacyjna z emporą, a na piętro prowadziły kręcone schody znajdujące się we wspomnianej klatce. Najprawdopodobniej pełniła ona funkcję kaplicy pałacowej. Przez lata pojawiały się rożne teorie dotyczące pochodzenia kościoła. Niektórzy badacze, za Janem Długoszem, twierdzili, że było to miejsce kultu pogańskiego z jego grobowym przeznaczeniem. Inni widzieli genezę budowli w słowiańskim obrządku chrześcijańskim jaki obowiązywał w państwie wielkomorawskim lub przyjmowali czeskie pochodzenie znajdując analogie z kościołem świętego Wita na praskich Hradczanach.  Nie można wykluczyć grobowego mauzoleum budynku, gdyż pod zachodnim aneksem, będącym klatką schodową prowadzącą do empory odnaleziono pochówek mężczyzny.

nmp1

Patrocinium świętych Feliksa i Adaukta było związane z chrześcijaństwem niemieckim. Najprawdopodobniej kult tych świętych został sprowadzony za sprawą Kazimierza Odnowiciela i jego matki Rychezy spokrewnionej z biskupem Kolonii. Jednak byłby to ukłon w stronę władcy jaki złożył król Kazimierz Wielki. Patronką kościoła był bowiem Najświętsza Maria, a dopiero potem święci nadreńscy.  Za czasów Konrada Mazowieckiego rotundę wcielono w obręb murów zamkowych i zmieniono na basztę obronną. Dopiero panowanie ostatniego Piasta przywróciło jej cele sakralne. Wówczas stała się ona kaplicą pałacową, o charakterze prywatnym. Kolejne zmiany przyniósł okres odrodzenia, kiedy do za sprawą króla Zygmunta I wybudowano wielką rezydencję monarszą. W 1517 roku rotunda została wcielona z ciąg zabudowań gospodarczych jakimi były królewskie kuchnie. Wówczas jej dolne partie stanowiły część kuchenną, a częściowo dom podrzędczego, zaś górne przeznaczono na cele mieszkalne i magazynowe. Całkowite zaprzepaszczenie tego reliktu architektury średniowiecznej nastąpiło w roku 1806, kiedy to wzgórze wawelskie znalazło się pod okupacją wojsk austriackich. Na miejscu dawnych kuchni powstał szpital wojskowy, jedynie podniesienie gruntu od czasów XVI wieku sprawiło, że zachowały się ściany dawnego kościoła do 3 metrów jego wysokości. Kiedy świątynię odkryto, została ona zrekonstruowana i stanowiła główną atrakcję wawelskiego rezerwatu archeologicznego. Niestety okupacja hitlerowska i budowa gmachu rządowego znów spowodowała ogólne zapomnienie dawnego miejsca kultu. Dopiero otwarta wystawa „Wawel Zaginiony” na nowo udostępniła budynek potomnym.

B1

Nieopodal rotundy, idąc po przekątnej, w kierunku południowym, wśród traw i wydeptanych ścieżek, natknęlibyśmy się na inną budowlę sakralną. Z uwagi na niewielką ilość źródeł, a tym samym brak możliwości określenia patrocinium budowlę określono mianem kościoła „B”. Sytuując go w ramach obecnej zabudowy, mieściłby się tuż przy południowym ryzalicie budynku numer pięć, gdzie dziś znajduje się wejście na wystawę „Wawel zaginiony”. Była to rotunda o średnicy pięć i pół metra z dwiema absydami od strony południowego zachodu i północnego wschodu. Kościół został odkryty dopiero w roku 1966 w czasie prac archeologicznych. Z tego samego okresu, co powstanie świątyni czyli, przełom X i XI wieku pochodzą liczne pochówki odnalezione wokół  niego. Taki stan rzeczy pozwala przypuszczać, iż wokół rotundy istniał cmentarz, a to świadczyłoby o tym, iż kościół „B” byłby najstarszym kościołem parafialnym Krakowa. Wiele jednak było teorii i domysłów dotyczących historii świątyni. Przypisywano jej funkcje kościoła katedralnego, kiedy to właściwa katedra była dopiero w budowie. Jego dzieje są nieznane, nie wspomina o nim nawet sam Długosz. Przypuszcza się, iż budynek był zniszczony w połowie XIII wieku, kiedy rozpoczęto fortyfikację Wawelu.

ger1

Przeniesienie stolicy z Wielkopolski do Krakowa spowodowało dynamiczny rozwój wzgórza wawelskiego jako siedziby wpierw książęcej, a później królewskiej. W czasie pierwszego kryzysu pierwszej monarchii piastowskiej, niemalże, doszło do likwidacji polskiej prowincji kościelnej. Odnowiciel przywracając biskupstwo krakowskie sprowadził zakon Benedyktynów , osadzając ich początkowo na Wawelu a obowiązki biskupie powierzył opatowi Aaronowi.  Przypuszczalnie zakonnikom powierzono kościół świętego Gereona. Świątynia usytuowana była pod obecnym dziedzińcem Batorego, to jest na wschód od katedry, a przed samym zachodnim skrzydłem zamku królewskiego. Początkowo był tam niewielkich rozmiarów kościołek, który na skutek błędów budowlanych zlikwidowano zastępując go bazylikową budowlą. Błędy, o których mowa polegały na postawieniu budynku na grząskim gruncie. Druga budowla stanęła już na litej skale. Warsztat budowy jest niemalże identyczny do warsztatu murarzy z opactwa  Tyńcu. Poza tym wezwanie samego kościoła pochodzące z okolic Kolonii, skąd przybył Odnowiciel wraz z Benedyktynami sugeruje o ich patronacie nad kościołem. Dodatkowo należy nadmienić, iż matka ówczesnego księcia Kazimierza była spokrewniona z biskupem Kolonii, której patronem był święty Gereon. Właściwy kościół powstał najpewniej po najeździe czeskiego Brzetysława czyli po roku 1039.

Powstała bazylikowa, trójnawowa budowla na planie krzyża łacińskiego, nawiązująca do architektury ottońskiej. Kościół liczył 33 metry długości i 23 metry szerokości. Ramiona transeptu były zakończone absydami podobnie jak ściana prezbiterium, z tą jednak różnicą, że prezbiterium usytuowane było 2 metry ponad poziomem reszty świątyni. Rozwiązanie takie pozwalało na umieszczenie pod nim krypty. Co ciekawe krypta o wymiarach 7 na 5 metrów była podparta dwoma rzędami kolumn, po 4 w każdym rzędzie- podobne rozwiązanie zastosowano w krypcie katedralnej pod wezwaniem świętego Leonarda.

Przeznaczeniem kościoła było pełnienie funkcji reprezentacyjnej kaplicy książęcej. Rozwiązanie wprowadzające kilka kościołów pałacowych było powszechne w Niemczech. Na Wawelu mieliśmy katedrę o charakterze państwowym, rotundę Najświętszej Panny Marii jako kaplicy prywatnej i kościół świętego Gereona pełniący funkcję kaplicy reprezentacyjnej. Wkrótce zmieniono patronat nad świątynią i nadano mu patrocinium świętej Marii Egipcjanki. O takim nazewnictwie mówią już akta świętopietrza z lata dwudziestych XIV wieku. Drastyczne zmiany przyniosło panowanie króla Kazimierza Wielkiego. Kiedy Konrad Mazowiecki włączył świątynię w ciąg murów obronnych wzgórza to ostatni Piast zredukował jego architekturę i utworzył, stricte, kaplicę pałacową o nowym patrocinium. Budynek podzielono murem poprzecznym: transept z prezbiterium utworzyły kaplicę pałacową, zaś nawy wcielono do gotyckiego zamku. Kres świątyni przyniosła renesansowa przebudowa pałacu. Wówczas z pomieszczeń dawnej świątyni utworzono pomieszczenia piwniczne.

michał1

Inną świątynią, której historia budzi wiele różnych teorii, był powstały romański kościół świętego Michała. Kościół stał na dziedzińcu zewnętrznym określano go również jako zamek dolny. Dziś możemy oglądać zrekonstruowany zarys jego fundamentów. Jednak fundamenty jakie widzimy należą do świątyni gotyckiej, fundowanej przez Kazimierza Wielkiego w roku 1355. Romańska budowla, według Jana Długosza, miała być drewniana. Przez lata uważano, że kościół świętego Michała pełnił rolę zastępczej katedry i to dwukrotnie. Za pierwszym razem zanim powstała katedra zwana chrobrowską, a potem, gdy została zniszczona w czasie najazdu Brzetysława. Jak się okazało w związku z badaniami archeologicznymi prowadzonymi w połowie wieku XX, kościół romański był budowany z kamienia na planie prostokąta z, również, prostokątnym prezbiterium. Świątynia została zastąpiona nową w duchu gotyku. Za wczesnym istnieniem kościoła świadczy jego wezwanie. Otóż święty Michał jako walczący z poganami i szatanem patronował świątyniom stawianym w miejscach dawnego kultu pogańskiego, zaś przekazy pochodzące z XIII wieku świadczą o prowadzeniu przed świątynia sądów książęcych. Być może pierwotny kościół powstał w XI wieku, pierwsze o nim wzmianki pochodzą z roku 1148 i mówią, iż jest on uposażeniem biskupstwa włocławskiego. Prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku romańska budowla popadła w ruinę i została zburzona. Zastąpiono ją nową fundacją ze kiesy Kazimierza Wielkiego pochodzącą z roku 1355. Budynek był ceglany, postawiony na planie prostokąta, z węższym, acz również prostokątnym prezbiterium skierowanym ku wschodowi. Nawa Głowna, podobnie jak w kościele świętego Krzyża, wsparta była na centralnym filarze. Przy ścianie północnej znajdowała się zakrystia, a nad nią mieszkania kanoników. Pełnienie probostwa w tym niewielkim kościółku było oznaką dostojeństwa, a z biegiem lat usankcjonował się zwyczaj przystępowanie tu, do komunii świętej w dzień Wielkiego Czwartku, co miało wiązać się ze szczególnymi łaskami.

Mimo renowacji prowadzonych w XVII i XVIII wieku świątynia chyliła się ku upadkowi. Po trzecim zaborze, kiedy Wawel opanowały wojska austriackie kościół zamieniono na magazyn siana, aż w końcu, wyburzono w 1803 roku. Z początkiem XX stulecia Wyspiański przedstawił koncepcję budowy Akropolis, w ramach którego miano odbudować świątynię. Projektu nigdy jednak nie zrealizowano.

jerzy1

Za przebudowanym, w 1355 roku, kościołem świętego Michała ufundowano kolejny, pod wezwaniem świętego Jerzego. Była to budowla gotycka powstała z sumptu Kazimierza Wielkiego. Jednak wedle zapisków Jana Długosza świątynia powstała już wcześniej. Kronikarz twierdzi, iż kościół istniał już za czasów Mieszka I jako budowla drewniana otoczona murem i fosą. Nie dość, że nielogiczne byłoby obwarowywanie drewnianego budynku to nie znaleziono żadnych przesłanek świadczących o takim stanie rzeczy. Pewnym jest natomiast, że świątynię konsekrował biskup wrocławski w roku 1347. Był to budynek jednonawowy z wydłużonym prezbiterium, nie posiadający wież. Wymiary nawy to 21 metrów długości i 9 metrów szerokości, wydłużone prezbiterium było na 6 metrów długie. Od południa do świątyni przylegała zakrystia. Plac wokół niego przeznaczony pełnił funkcje cmentarza. Mimo, że w XVIII wieku czerpał on zyski z bogatej, podkrakowskiej wsi Bronowice Wielkie, świątynia mocno podupadła. W roku 1803 został rozebrany przez Austriaków, a uzyskany w ten sposób materiał posłużył do przebudowy kuchni królewskich na szpital wojskowy. Na początku XX wieku Stanisław Wyspiański wysunął projekt odbudowy świątyni nawiązując do architektury krakowskiego kościółka świętego Krzyża. Projekt nie został nigdy zrealizowany, jednak dziś możemy oglądać, zrekonstruowane w latach sześćdziesiątych XX wieku, fundamenty budynku.

W dobie romańskiej wybudowano jeszcze dwie świątynie na wzgórzu. Nie jest zaskakująca ich ilość biorąc pod uwagę mentalność i tradycję wczesnego średniowiecza. Władza oparta o administrację kościelną w sposób naturalny budowała kościoły jako element propagandy i podniesienia prestiżu. Miało to charakter powszechny. Na samym Okole, od dzisiejszego placu Adama Studzińskiego do placu Wszystkich Świętych istniało aż siedem kościołów.

Jeden z sakralnych budynków powstał w okolicach baszty sandomierskiej. Była to rotunda o średnicy 8 metrów z absydą od wschodu. Być może była to fundacja możnowładcza, na to wskazuje odkryte pozostałości kolumnady i filaru, które mogły być związane z emporą lub nieodkrytym budynkiem świeckim.

Najbardziej wysuniętym na zachód kościołem, zbudowanym tuż przy wałach obronnych był kościół stojący w okolicach baszty złodziejskiej i smoczej jamy. Jest to jeden z najstarszych obiektów murowanych na Wawelu. Powstał prawdopodobnie na przełomie XX i XI wieku, ale później został zastąpiony świątynią romańską, co miało miejsce około 1265 roku, kiedy Bolesław Wstydliwy rozpoczął budowę nowych obwarowań. Budynek powstał na planie prostokąta z wysuniętym lecz węższym prezbiterium. Jego funkcje łączy się również z wieżą obronną, więc mógł być albo kościołem, albo wieżą lub pełnić obie te funkcje jak to wynika z architektury romańskiej i przedromańskiej.

chrobrowska1

Oczywiście najważniejszą budowlą sakralną na wzgórzu była katedra. Gmach, który oglądamy dzisiaj jest to trzeci z kolei budynek katedralny. Powstały w fundacji króla Kazimierza Wielkiego i konsekrowany 27 marca 1364 roku.  Pod koniec XX wieku odkryto destrukt architektoniczny w podziemiach obecnej katedry, dokładnie w kryptach królewskich. Zaraz po ustanowieniu biskupstwa przystąpiono do budowy kościoła diecezjalnego nazwanego pierwszą katedrą lub katedrą chrobrowską. Z uwagi na niewielką ilość materii historycznej trudno jest określić dokładny wygląd świątyni. Możemy to uczynić na podstawie analogii kościołów budowanych w tym czasie, może nawiązującą do stylu architektury ottońskiej. Mogłaby to być orientowana bazylika trójnawowa, z transeptem. Z chórem od wschodu i prezbiterium zakończonym absydą. Nie znamy również samej daty konsekracji katedry.

hermanowska1

W 1142 roku konsekrowano drugą katedrę zwaną Hermanowską. Pierwsza, o której mowa była wcześniej uległa zniszczeniu w niejasnych okolicznościach. Część budowli gotowa była już w roku 1118, kiedy to w krypcie świętego Leonarda pochowano biskupa Maura. Jest to jedna z zachowanych elementów ówczesnego kościoła. Poza kryptą zachowało się przyziemie wieży zegarowej oraz wieża srebrnych dzwonów do wysokości 12 metrów. Z pewnością była to bazylika dwuchórowa, trójnawowa, pozbawiona transeptu. W części wschodniej i zachodniej istniały krypty ponad którymi znajdowały się ołtarze. Od zachodu przy bryle katedry stały dwie wieże, nie przylegały one jednak do samej budowli, a były z nią połączone gankami. Całość zachodniego założenia zamykało elipsoidalne atrium z kolumnadą. Trudno jest określić wschodnią stronę kościoła z uwagi na zbyt małą ilość destruktu architektonicznego. Wedle różnych teorii (Adolfa Szyszko- Bohusza) budowla mogła posiadać dwie wieże od wschodu i dwie od zachodu, lub dwie klatki schodowe od wschodu (wedle założeń profesora Pietrusińskiego) ewentualnie strona wschodnia była flankowana klatką schodową i kaplicą od południa (zdaniem profesora Pianowskiego). Z całą pewnością za wzorzec świątyni posłużyły architektom katedry nadreńskie.

Dziś możemy zobaczyć jedynie pozostałości dwóch katedr: chrobrowskiej w postaci kilku murów, hermanowskiej w postaci krypty św. Leonarda oraz część wieży Srebrnych Dzwonów. Na wystawie „Wawel Zaginiony można zobaczyć rekonstrukcję Rotundy Najświętszej Marii Panny. Na obszernym dziedzińcu zamku dolnego pokazano fundamenty kościołów świętego Michała i świętego Jerzego. Niestety, destrukt po kościele świętego Gereona (Marii Egipcjanki), znajdujący się w piwnicach północnego skrzydła zamku, nie jest udostępniony turystom. Czasem, tylko przez przypadek i mając olbrzymie szczęście można, za specjalnym pozwoleniem można tam jedynie zajrzeć.