Modernistyczna budowla reprezentuje architekturę młodopolską i jest jednym z najwybitniejszych dzieł polskiej sztuki sakralnej z pierwszej ćwierci XX stulecia.
Patrocinium kościoła
Tajemnica Serca Jezusa bierze swój początek z nauki Jezusa płynącej między innymi z przypowieści w Ewangeliach. Szczególnymi momentami inspirującymi ten kult była scena z Ostatniej Wieczerzy, w której jeden z apostołów, św. Jan skłonił swoją głowę ku Sercu Jezusa oraz przebicie włócznią Serca Jezusa przez jednego z żołnierzy po śmierci Jezusa na Krzyżu. Kult Bożego Serca rozwijał się od samego początku chrześcijaństwa, jego pierwszymi czcicielami byli Maria i apostołowie. Serce Jezusa szczególny kultem obdarzali święci: Franciszek, Katarzyna Sieneńska, Bernardyn ze Sieny, Bonawentura, Antoni Padewski, czy Franciszek Salezy.
Świadomość konsekwencji kultu, przebitego włócznią, serca jezusowego nasiliła się szczególnie w XVII wieku. Najbardziej przyczyniła się do tego postać świętej Małgorzaty Marii Alacoque, która w latach 1673- 1689 doznała ponad osiemdziesięciu widzeń Chrystusa z otwartym sercem na piersi, podczas których była zapewniana o nieskończonym miłosierdziu Boga.
Niezwłocznie po objawieniach św. Małgorzaty zakon sióstr wizytek podjął starania w Stolicy Apostolskiej, w celu uczczenia Bożego Serca. W 1687 siostry otrzymały zezwolenie na kult jedynie w swoim zakonie. Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa, przypadająca w pierwszy piątek po oktawie Bożego Ciała, została ustanowiona przez papieża Klemensa XIII, 6 lutego 1765, początkowo dla Królestwa Polskiego, w wyniku zgody papieża na skierowany do niego memoriał biskupów polskich. Uroczystość tę rozszerzył na cały kościół dopiero papież Pius IX, 23 sierpnia 1856. Następnie papież Leon XIII w encyklice z 25 maja 1889 „Annum sacrum” – O poświęceniu się ludzi Najświętszemu Sercu Jezusowemu, zaproponował poświęcenie wszystkich ludzi Bożemu Sercu, który to akt został dokonany 11 czerwca przez duchowieństwo i wiernych na całym świecie. Za jego pontyfikatu, u schyłku XIX wieku zapoczątkowano zwyczaj poświęcenia się Sercu Jezusowemu.
Zakon Jezuitów w Polsce i na świecie
Dnia 15 sierpnia 1534 roku Ignacy Loyola udał się wraz z grupą towarzyszy, studentów paryskiej Sorbony, na wzgórze Montmartre, do kaplicy świętego Dionizego. Wszyscy złożyli tam ślubowanie czystości, ubóstwa i odbycia pielgrzymki do Jerozolimy. W związku z trwającymi wojnami prowadzonymi przez Wenecję do Jerozolimy żaden z nich się nie udał. Wszyscy oddali się do dyspozycji papieża. Sześć lat później papież Juliusz III zatwierdził regułę zakonu, który ślubował bezwzględne posłuszeństwo papieżowi. Jezuici tym samym stali główną bronią w walce z reformacją. Niestety znienawidzeni w protestanckiej Francji zostali z niej wygnani, a dynastia Bourbonów przy współudziale sojuszników z Europy zachodniej wymogła na papieżu rozwiązanie zakonu. Dokonał tego w 1773 roku przez Klemensa XIV. Ponownie zakon został powołany do życia w 1814 roku.
W 1564 roku biskup krakowski kardynał Stanisław Hozjusz sprowadził pierwszych jezuitów do Krakowa osiedlając ich przy, nieistniejącym dziś, kościele świętego Szczepana. W 1583 roku zakon został przeniesiony do kościółka świętej Barbary, znajdującego się za kościołem mariackim. Jednak szybko okazało się, że zarówno sama świątynia, jak zaplecze gospodarcze stały się dla uczonych zakonników niewystarczające. Blisko dwa lata trwały poszukiwania odpowiedniej działki na terenie miasta, która nadawałaby się pod budowę jezuickiej świątyni. Zastanawiano się nad placem Szczepańskim lub rogiem ulicy Wiślnej i Rynku Głównego. Ostatecznie zdecydowano się na ulicę Grodzką. Fundatorem świątyni miał być ówczesny krakowski biskup – Jerzy Radziwiłł. Jednak fundację tę zrazu spotkały problemy. Biskup popadł w długi i nie był w stanie sprostać wydatkom związanym z zakupem działek i rozpoczęciem budowli. W takiej sytuacji Piotr Skarga zwrócił się do króla Jego Mości o przejęcie fundacji. Zygmunt III Waza wyraził zgodę, stał się głównym sponsorem świątyni, co kilkukrotnie potwierdzi na fasadzie kościoła. Jak wspomniałem, zakon został skasowany w 1773 roku, a reaktywowany w 1813. Kilkadziesiąt lat później, w 1867 roku, jezuici powrócili do Krakowa.
Historia kościoła
Dzisiejsza ulica Kopernika była, w średniowieczu, częścią szlaku handlowego prowadzącego przez Mogiłę na Sandomierz i na Ruś. Przez setki lat była określana mianem przedłużenia ulicy Mikołajskiej. W roku 1639 na tym przedmieściu Krakowa założono jurydykę nazywaną „Wesoła”. Ten pseudomiejski organizm zlikwidowały władze austriackie, na początku XIX wieku włączając go w obręb Krakowa. W roku 1858 istniejącej od dawna ulicy nadano nazwę Mikołaja Kopernika. Jednak tradycyjna nazwa „Wesoła” przetrwała w świadomości mieszkańców do lat pięćdziesiątych kolejnego stulecia.
W roku 1867 powrócili do Krakowa zakonnicy restytuowanego zgromadzenia jezuickiego. Nie mając własnej świątyni osiedli na Kazimierzu przy parafialnej świątyni Bożego Ciała. Zaraz potem zakupili posiadłość przy ulicy Kopernika, powszechnie nazywaną „angielską”. Zakupiona działka należała niegdyś do twórcy krakowskiego teatru – Jacka Kluszewskiego. Istniejący tam pałacyk został adoptowany na cele klasztorne. Zbudowano też niewielki drewniany kościółek.
Na początku XX wieku postanowili wznieść nową świątynię. Zorganizowali więc w 1905 r. konkurs, do którego zaprosili czterech architektów: Teodora Talowskiego, Józefa Pokutyńskiego, Antoniego Wiwulskiego i wiedeńczyka Juliusza Meyredera. Do konkursu stanął również brat zakonny i rysownik Józef Krupierz. Zamawiających nie zadowolił jednak żaden projekt. Zwrócili się zatem o pomoc do Franciszka Mączyńskiego, który w latach 1907-1909 stworzył kolejne trzy wersje projektu. Po zaakceptowaniu ostatecznej wersji, w latach 1909-1912. Niestety I wojna światowa zastopowała ukończenie świątyni, która stała w stanie surowym. Całość została zrealizowana dopiero w 1921 roku. Bazylikę konsekrował biskup krakowski Anatol Nowak w roku 1921. Zaś, w 1960 roku, papież – Jan XXIII podniósł świątynię do godności bazyliki mniejszej.
Architektura i wnętrze.
Powstała świątynia pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa jest obiektem wielowątkowym. Łączy w sobie elementy neoromańskie, neogotyckie, neobarokowe, a nawet nawiązujące do architektury starochrześcijańskiej. Mączyński stworzył arcydzieło, które mimo połączenia wielu stylów nie ma w sobie nic co można by określić kiczem. Każdy element kościoła współgra ze sobą tworząc wysublimowaną całość.
Świątynia ma formę trójnawowej bazyliki o wymiarach 52 na 19 metrów, zamkniętej wydłużonym prezbiterium w formie absydy. Za prezbiterium został upamiętniony architekt kościoła – Franciszek Mączyński. Posąg został wykonany przez Xawerego Dunikowskiego. Od południa i północy budynek otoczony jest wieńcem kaplic, zaś przy wejściu do świątyni stoi 68 metrowa, monumentalna wieża.
Od północy, czyli od strony ulicy Kopernika, w wieży znajduje się wejście do świątyni ozdobione monumentalnymi figurami Xawerego Dunikowskiego. Do lat sześćdziesiątych było to główne wejście do świątyni. Wieńczy je postać Chrystusa adorowana przez grupę jezuitów po jednej stronie i rodzinę po drugiej.
W roku 1963 wykuto w fasadzie, od strony zachodniej, obecne reprezentacyjne wejście do świątyni, zaprojektowane przez Józefa Guta. Przez przedsionek, wyłożony mozaiką projektu Leonarda Stroynowskiego, przechodzimy do nawy głównej.
Nad nami znajduje się chór muzyczny. Organy zakupiono w 1928 roku w znanej firmie braci Riegerów z Karniowa. Następnie kilkukrotnie remontowane (ostatnio w 2007), obecnie posiadają 47 głosów i trakturę elektryczną. Utrzymane są w romantycznej stylistyce brzmieniowej, charakterystycznej dla budownictwa organowego przełomu XIX i XX wieku.
Kierując się w stronę ołtarza głównego widzimy, na sklepieniu, polichromię w formie kwiatonów i figur geometrycznych zaprojektowaną przez Jana Bukowskiego. Musimy w tym miejscu nadmienić, iż jest to pierwsze w Krakowie sklepienie wykonane z żelbetu Całości dopełnia dekoracyjna okładzina stiukowa. Posadzka naśladuje wzory z kościołów starochrześcijańskich. Mozaiki do nawy głównej w 1922 roku zaprojektował Leonard Strojnowski, ławki zaprojektował Franciszek Mączyński, a dekorację konfesjonałów Jan Bukowski.
Jan Raszka jest również autorem rzeźbionej grupy ukrzyżowania znajdującej się w łuku tęczowym.
Ołtarz główny, zbudowany w latach 1915–1920, jest dziełem Franciszka Mączyńskiego. Fryz mozaikowy w prezbiterium zaprojektował w 1913 roku Piotr Stachiewicz, a wykonała firma Angelo Gianese w Wenecji. W kościele umieszczony został w 1921 roku. Mozaika ma 30 metrów długości, przedstawia hołd złożony Chrystusowi przez świętych i błogosławionych polskich, prowadzonych przez św. Stanisława oraz naród polski, wiedziony do Jezusa przez królową Jadwigę Andegawenkę i jej męża, króla Władysława Jagiełłę, grupę husarii oraz świętych patronów Polski.
Pod baldachimem w formie kopuły widzimy triumfującego Chrystusa, którego adorują święci wywodzący się z zakonu jezuickiego ustawieni na fryzie dźwiganym przez korynckie kolumny.
Kierujemy się do nawy północnej. Zaraz przy prezbiterium znajduje się tutaj kaplica pod wezwaniem Ducha Świętego. W ołtarzu umieszczono figurę Matki Boskiej królowej Serca Jezusowego, która została zakupiona w Monachium, w 1876 roku.
Ponad nim widzimy gołębice symbolizującą Ducha Świętego wśród obłoków z łacińską sentencją: Qui a Patre Filioque czyli „Który z Ojca i Syna pochodzi”. Ściany kaplicy, podobnie jak całego kościoła wyłożone są mozaiką. Nad ołtarzem znajduje się Bóg Ojciec i Chrystus niosący krzyż. Po lewej stronie wyobrażenie prawicy pańskiej wyłaniającej się z obłoków. Poniżej ilustracja psalmu 42: „Jak jeleń pragnie wody ze strumieni, tak dusza moja pragnie Ciebie Boże”. Na ścianie, po prawej stronie umieszczono przedstawienia łodzi na morzu symbolizującej kościół.
Na ścianach znajdują się stacje drogi krzyżowej zakupione we Francji w 1937 roku przez zakon jezuitów, z przeznaczeniem do kościołów w Kołomyi, jednak w 1946 roku przywieziono je do Krakowa i zamontowano w 1959 roku.
Wychodzimy z kaplicy i powoli poruszamy się nawą północną w kierunku chóru kościelnego. W kaplicach bocznych, mających kształt półkolistych wnęk znajdują się stiukowe ołtarze. Wszystkie zostały wykonane przez Karola Hukana.
Kolejno mijamy: świętego Alfonso Rodrigueza,
następnie świętego Józefa,
ostatnim po tej stronie jest kaplica świętego Andrzeja Boboli.
Przechodzimy ponownie pod organami, na ostatnim filarze po prawej stronie znajduje się relikwiarz błogosławionego Jana Beyzyma, beatyfikowanego na krakowskich błoniach przez Jana Pawła II, dnia 18 sierpnia 2002 roku. Jan przyszedł na świat 15 maja 1850 roku w rodowym majątku w Beyzymach Wielkich na Wołyniu, w rodzinie Stadnickich. Uczęszczał do gimnazjum w Kijowie, a w 1772 roku postanowił wstąpić do jezuickiego nowicjatu w Starej Wsi. Został wychowawcą młodzieży w Tarnopolu, potem studiował filozofię w Krakowie. Święceń kapłańskich udzielił mu biskup krakowski Albin Dunajewski w 1881. W roku 1897 podjął decyzję o emigracji na Madagaskar. Zgodę na wyjazd uzyskał rok później. Po dotarciu na wyspę rozpoczął opiekę nad trędowatymi. Stworzył kościół, szpital i schronisko dla chorych. Duży udział w tych przedsięwzięciach mieli krakowscy bracia Albertyni, dzięki którym sfinansowano założenia Jana Beyzyma. 1 października 1912 roku w mieście Marana zmarł Jan Beyzym.
Żywota dokonał w ogólnej opinii świętości. W trakcie procesu beatyfikacyjnego, w roku 1993 ekshumowano jego szczątki, a ramie, jako relikwię przekazano krakowskim jezuitom.Relikwia ta znajduje się w widocznym relikwiarzu dłuta Czesława Dźwigaja.
Przechodzimy do południowej nawy mijając kolejne ołtarze boczne:
świętego Stanisława Kostki,
Matki Boskiej Anielskiej, przedstawionej jako królowa siedząca na tronie adorowana przez grupę ośmiu aniołów,
oraz świętego Ignacego Loyoli.
Na końcu nawy znajduje się, powstała w 1963 roku, kaplica Adoracji Najświętszego Sakramentu. Zaprojektowali ją Lubosław Dormus, Wojciech Pietraszewski i Jerzy Świecimski. Poświęcił- 29 października bp Karol Wojtyła. Powstanie kaplicy było związane z podniesieniem kościoła do godności bazyliki mniejszej.
Z południowej nawy wychodzimy na ulicę Kopernika. Na koniec warto zauważyć, iż kościele tym kultywuje się tradycję święcenia wody św. Ignacego. Ma ona w szczególny sposób pomagać kobietom brzemiennym. Uroczystość ta jest organizowana corocznie w dniu 31 lipca.